كاله‌ك وخوێ راده‌ی خه‌مۆكیان كه‌م ده‌كاته‌وه‌

یەكەم: كاڵەك
توێژەرانی فەڕەنسی ئامۆژگاریان دەكەن، كە كاڵە‌ك خواردن بۆ بەرەنگاربوونەوەی خەمۆكی/سترێس گرنگی زۆری هەیە. لە میانەی لێكۆڵینەوەكانیاندا توێژەرانی فەڕەنسی بۆیان دەركەوتووە، كە ئەنزیمی گرووپی "Superoxide dismutase"ی ناو كاڵەك تایبە‌تمەندی كاریگەریی ئۆكسیدی هەیەو خەمۆكی و شەكەتی بەربەست دەكات، هەروەك ‌توێژه‌ران لەسەر ڕووبه‌ەری گۆڤاری "Nutrition Journal نووسیوویانە.
ئەنجامە سەرەتاییەكان لەسەر چەند خۆبەخشێك كاردانەوەی پۆزەتیڤی نیشانداوە، كە بۆ ماوەیەكی زۆر گیراوەی خەستی شەربەتی كاڵەكیان پێدرابوو، لەم لێكۆڵینەوەیەدا 70 خۆبەخش دەنكی گیراوەی خەستی كاڵەكی پلاسیبۆی بە نیشاستەیان پێدرا. لە هەفتەی یەكەمدا خۆبەخشانی هەردوو گرووپ باسیان لە كەم بوونەوەی خەمۆكی و شەكەتی كرد، بەڵام بەشداربووانی گروپی یە‌كەم لە ڕۆژەكانی دوای هەفتەی یەكەمدا هەستیان بە باش بوونێكی زیاتر كرد بوو، لە كاتێكدا ئەم دیاردە پۆزەتیڤە لە بەشداربووانی گرووپی دووەمدا بەدی نەكرابوو. وەك دەردەكەوێت، ئەنزایمی گوشراوی كاڵەك سەرنجی مرۆڤ زیاتر دەكات و شەكەتی لەش و كێشەكانی خەوتن چارەسەر دەكات.
بۆ جیاكردنەوەو دەستنیشانكردنی كاریگەری تەواوی ئەنزایمی سوودمەندی ناو كاڵە‌ك و جیاوازی ئەوەش لەگەڵ پلاسیبۆی بەكارهاتووی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا توێژەران بەنیازن لێكۆڵینەوەی زیاتر لە هەمبەر ئەنزایمی گروپی "Superoxide dismutase"ی ناو كاڵەك ‌ئەنجام بدەن.توێژەران، كاریگەری پۆزەتیڤی ئەنزایم بۆ توانینیە‌كان دە‌یگێڕنەوە، كە دەبێتە هۆكاری كەمكردنەوەی خەمۆكی و دڵتەنگی. توێژەران ناوی "Oxidative Stress" لە ڕادیكالە سەربەستە بەرەڵابووەكانی ناو شانەكانی خانەدا دەنێن، كە هۆكارەكانیان پڕۆسەی كیمیاوین.
دووەم: خوێ
كاریگەی خوێ لەسەر تەندروستی مرۆڤ یەكجار زۆرە، هەربۆیە دەكرێت ڕوون بكرێتەوە كە زۆر بەكارهێنانی خوێ لە لایەن مرۆڤەوە بەبێ هۆكار نەبێت. توێژەرانی زانكۆی "Iowa" لەمیانەی چەند تاقیكردنەوەیەكدا خۆراكی چەند جرجێكی تاقیگەیان ناشۆر كردو ئەو ناشۆریەش جرجەكانی دووچاری خەمۆكی كردەوە. لەژێر تیشكی ئەم ئەنجامەش توێژەرانی ئەم لێكۆڵینەوەیە پێیانوایە كە خوێ دەكرێت وەك دژە خەمۆكییەكی سروشتی دەستنیشان بكرێت.پرۆفیسۆر "كیم جۆهینسۆن" لەسەر ڕووپەری گۆڤاری "Physiology & Behaviour"دا دەنووسێت، كە داواكردنی لەش بۆ خوێ و دەركەوتنی خەمۆكی لە كاتی نەبوونی خوێدا دەتوانێت هەمان لێكدانەوەی پەیوەستبوون بە دەرمانە سڕكەرەكانی بۆ بكرێت.

هاوریه‌تی ئه‌لیكترونی له‌ روانگه‌ی كۆمه‌لگاكه‌ماندا

له‌و ماوه‌یه‌دا شوره‌شێكی گه‌وره‌ی ته‌كنه‌لوجیا وزانیاری وئامێری نوێ كوردستانی گرته‌وه‌ ئه‌مه‌ش له‌دوای ئازادبوونی ئێراق وكرانه‌وه‌ی سنوره‌كان به‌روونی هه‌ستیپێكرا،ئینته‌رنێت یه‌كێكه له‌و ته‌كنه‌لوجیانه‌ی له‌ كوردستاندا به‌شیوه‌یه‌كی بلاو به‌كارده‌هێنرێت هاوریه‌تی ئه‌لیكترونی و په‌یوەندییه‌كان به‌یه‌كێك له‌رەهه‌ندە گرنگەكانی كۆمه‌ڵگا و لقه‌كانی كۆمه‌ڵناسی دادەنرێت، به‌تایبه‌تی له‌م سه‌ردەمه‌ی كه‌ پڕە لە ته‌كنولۆژیاو زانست و زانیاری، په‌یوەندیكردن چ وەكو ئەوەی په‌یوەندی نێوان مرۆڤه‌كان بێت چ وەك میكانیزمه‌كانی نێو جه‌ماوەر بێت كه‌ تێیدا دەتوانین له‌ رێگه‌یانه‌وە پەیوەندی تاكه‌كان به‌یه‌ك بگه‌ینینه‌وە، په‌یوندییه‌كان شێوازو جۆرەكانی زۆرن هه‌ندێكیان پەیوەندی نێوان دووجه‌مسه‌ری جیاوازن، ئه‌مه‌یان وەك هاوڕێیه‌تی نێوان دوو كچ یا دوو كوڕ یان كورو كچێك ،كه‌ ئه‌م هاوڕێیه‌تیه‌ له‌ سه‌ر ئەوپه‌ڕی متمانه‌و دڵسۆزیدا دروست دەبێ كه‌ زۆرجار دەگاته‌ ئه‌وەی كچ وكوره‌كه‌ وەك خۆشك وبرا یان وەك دوو خۆشه‌ویست مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ یەكدا بكه‌ن،واته جورێكه‌ له‌و په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌لایه‌تیانه‌ی له‌ رێگه‌ی ئه‌نته‌رنێته‌وه ‌ده‌به‌سترێت به‌ دریژایی دروستبوونی خزمه‌تی به‌ ژیانی روشنبیری كۆمه‌لگاكان كردووه‌ ئه‌ندامانی كۆمه‌لگای ئێمه ‌له‌رێگه‌ی به‌كارهینانیه‌وه‌ سه‌رجه‌م رێگا دووره‌كانیان بۆ نزیكبووته‌وه‌ بۆ یه‌كترناسین له‌ ریگای ته‌كنه‌لوجیای سه‌رده‌م له‌ وولاتانی پێشكه‌وتوو وئالوگوركردنی زانیاری وبه‌رزكردنه‌وه‌ی ره‌وشی كۆمه‌لگاو شاره‌زابوون له‌ داب ونه‌رێتی گه‌لانی تر،به‌ گشتی رۆلیكی به‌رچاوی هه‌یه له‌ گه‌شپیدانی كۆمه‌لگاو كارئاسانی بۆ دروستبوونی په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌لایه‌تیه‌كان وبه‌هێزكردنی ره‌وشی كۆمه‌لگاو به‌زاندنی سنور له‌و به‌ربه‌ستانه‌ی له‌ به‌رده‌م كۆمه‌لگادا هه‌یه‌. هاوریه‌تی ئه‌لیكترونی له‌ روانگه‌ی كۆمه‌لگه‌كه‌ماندا چه‌كێكه‌ دوو سنوری هه‌یه ‌یه‌كیكان پوزه‌تیفه‌ ئه‌وی تریان نێگه‌تیفه‌ ئه‌و چه‌كه‌ له‌ژێر ده‌سه‌لاتی خوت دایه‌ ده‌توانی ئه‌رنیه‌كه‌ی به‌كاربێنی یان نه‌رینیه‌ی و‌ اته ‌هاوریه‌تی ئه‌لیكترونی وه‌زیفه‌یه‌كه‌ بۆ په‌یوه‌ندیكردن وپته‌وكردنی ئاستی زانستی و كومه‌لایه‌تی بۆ راپه‌راندنی كاروباری ژیانی رۆژانه‌مان سه‌رچاوه‌یه‌كه‌ له‌ سه‌رچاوه‌كانی كۆكردنه‌وه‌ی كتێب وبابه‌ت نه‌ك بۆ كات به‌سه‌ربردن ورابواردن به‌ڵام له‌ كۆمه‌لگای ئێمه‌دا ئه‌و وه‌زیفه‌یه‌ گوراوه‌ بۆ مه‌به‌ست وبه‌ ئامانجی تێركردنی غه‌ریزه‌كان به‌كارده‌هێنرێت كه‌‌ كارده‌كاته‌ سه‌ربارودوخی كۆمه‌لایه‌تی وده‌رۆنی وهێنانه‌وه‌ی ئاژاوه‌و تێكدانی شێرازه‌ی خێزان

كومه‌لناسی وپه‌روه‌رده‌

سه‌ره‌تا بۆ زانینی ئه‌و په‌یوەندییه‌ی كه ‌له‌ نێوان كۆمه‌ڵناسی و په‌روەردەدا هەیه‌، پشت به‌و پەیوەندییه‌دەبەستێن كە لە نێوان كۆمەڵگا و پەروەردەدا هەیه‌. په‌یوه‌ندی نێوان كۆمەڵگا و پەروەردە، هەروەكو (ئەرستۆ) دەڵێ: پەروەردە تاكە هۆكاری جێگیری كۆمەڵگایە، چونكە هەڵدەستێت بە گواستنەوی میراتەكە ڵەكەبووەكانی ڕابردوو بۆ ئەندامانی كۆمەڵگا و لەوانیشەوە بۆ نەوەكانی داهاتوو. هەروەكو چۆن پارێزگاریش لەبەها و سیستمەكانی دەكات. كەچی (ئەفلاتون) پێیوایە پەروەردە تەنیا هۆكارێكە بۆ چاكسازی كۆمەڵگا، و هیچ چاكسازییەكیش سەركەوتوو نابێت بە بێ چاكسازی تاكەكان.(4، 88) *
بۆ ئەوی زیاتر لە پەیوەندی نێوان كۆمەڵناسی و پەروەردە بگەین، پێویستە پێناسەی هەر كامیان بە جیا بخەینە ڕوو، لە وێشەوە چوارچێوەی زانستی هەركامیان دیاری بكرێت، بۆ ئەوەی بزانین ئاخۆ پەیوەندییەكانی نێوانیان چییە و لە چییدا جیاوازن؟ چۆن بەیەكەوە بەستراونەتەوە؟ كۆمەڵناسی چۆن دەڕوانێتە پەروەردە؟
پێش چوونە ناو پێناسەی پەروەردەوە، پێویستە جیاوازی بكەین لە نێوان پەروەردە (التربیە) و فێركردن (التعلیم). پەروەردە، بریتییە لە دروست كردنی سیفاتی باش و خوازراو لە مرۆڤدا. بەڵام فێركردن، بەواتای بەرزكردنەوەی ئاستی زانیارییەكانی تاك، لەسەر ئاستی نیشتیمانی، واتە لەرێگەی خوێندنی گشتی. (1،16).
بەواتایەكی تر پەروەردە، بریتییە لە فێركردنی منداڵ بە رێساكانی ڕەفتاری كۆمەڵایەتی. ئەم واتایەش نزیكمان دەكاتەوە لە پێناسەی پێگەیاندن (Socialization) هەروەكو كۆمەڵناسی فەڕەنسی (ئیمیل دوركهایم) دەڵێت: پێگەیاندن بریتیە لەكارێك كەمرۆڤە پێگەیشتووەكان (پەروەرشكار) لەسەر مرۆڤە ناپێگەیشتووەكان (منداڵ) ئەنجامی دەدەن.(2،12).
كەواتە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە پەیوەندییەكی تۆكمە لە نێوان پەروەردە و فێركردندا هەیە، بەشێوەیەك ناكرێت لێكیان جیابكەینەوە، بۆیە پەوەردە و فێكردن بەیەكەوە دێن. پەروەردە پرۆسەیەكە بۆ تێگەیاندنی مرۆڤ لە خودی خۆی و دەوروبەرەكانی، یان هۆشیاربوونەویەكی دەروونی كۆمەڵایەتیانەی ئارستەكراوە لەلایەن سیستمێكی پەروەردەییەوە. بەڵام فێركردن (التعلیم) پەیوەستە بە لایەنە كرداری و پراكتیكیەكانی ژیان، كە زیاتر زانستەكان و پیشەكان دەگرێتەوەو لە دامودەزگا رەسمیەكان فێری دەبین.
بەڵام كۆمەڵناسی، ئەو زانستەیە، هەوڵی كەشف كردنی لایەنی كۆمەڵایەتی و دیاردەكانی كۆمەڵگا دەدات، و كار دەكات بۆ ناسینی یاسا و نەگۆڕە كۆمەڵاتیەكان لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا.

پێكه‌نین ده‌رمانی پاڵه‌ په‌ستۆی خوێنه‌

لیكولینه‌وه‌یه‌كی هیندی ده‌ریخستووه‌ كه‌ پێكه‌نین به‌رگری له‌ش به‌هێز وزیاد ده‌كات به‌م بونه‌یه‌وه‌ هیند ئاهه‌نگی رۆژی پێكه‌نینی سازدا (یانه‌یه‌كی دامه‌زراندن به‌ ناوی یانه‌ی پێكه‌نینی جیهانی) هو شوكه‌رانی ئه‌مه‌یانه‌ نه‌خۆشانی پاله‌ په‌ستۆی خوێن وخه‌مۆكه‌كانن،ئه‌وان ده‌لێن ئه‌و یانه‌یه‌ باشترین نه‌خۆشخانه‌یه‌ بۆ ئێمه‌و باشترین ته‌ندروستیتان پێ ده‌به‌خشێ،پێبكه‌نه‌ تا دونیا له‌ گه‌ڵتا پێبكه‌نێت.

ئاو باشترین ده‌رمانه‌

لێكۆلینه‌كان ده‌ریان خستووه‌ كه‌ كه‌می ئاو خواردنه‌وه‌،زیانی زۆر به‌ مروڤ ده‌گه‌ینێ چونكه‌ زۆری له‌شی مروڤ ئاوه،یارمه‌تی هه‌ڵمژینی پروتین وڤیتامینه‌كان ده‌دات هاوكاری ژه‌هراوی نه‌بوونی له‌ش ده‌دات،وا باشه‌ له‌ نێوان ژه‌مه‌كان (5/2)و(3) لترئاو بخۆین بۆ ئه‌وه‌ی هۆرمونی (نورا درتیالین) كه‌ چالاكی كۆئه‌ندامی ده‌مار زیاد ده‌كات وهاوكاری توانه‌وه‌ی چه‌وری ده‌دات،ئه‌مه‌ش وا ده‌كات له‌ كێشی زیاد رزگارمان ببێت، كه‌واته‌ وا هاوین هات وله‌ نۆش كردنی ئاوی پاك كه‌متر خه‌م مه‌كه‌.